Dünyamız, iklim değişikliği, biyoçeşitlilik kaybı ve artan hava kirliliği üzere krizlerle başa çıkma noktasında kritik bir dönemece gelmiş bulunmaktadır. Bu sebeple ekonomik dalların tamamında emisyonları azaltıcı ve iklim değişikliğinin olumsuz tesirlerine ahenk sağlamaya yönelik çok çeşitli siyasetlerin hayata geçtiğini yahut yenilikçi teknolojilerin araştırılmasının hızlandığına rastlamak mümkündür. Global krizlere yönelik bu tahlil arayışında atık dalı de hiç elbet üzerine düşünmeyi gerektiren dalların başında gelmektedir. Bu bağlamda ise bilhassa Türkiye’nin uğraşlarıyla son devirde memleketler arası kamuoyunda ve siyaset bileşimlerinde giderek kendine daha fazla yer bulan sıfır atık siyasetlerini ve bu siyasetlerin iklim değişikliği ile olan ilgisini kavramak, önümüzdeki süreçte iklim değişikliği ile gayrette tüm bölümler açısından ehemmiyet arz etmektedir.
“Sıfır Atık” tabiri, israfın önlenmesini, kaynakların daha verimli kullanılmasını, oluşan atığın ölçüsünün azaltılmasını, aktif toplama sistemlerinin kurulmasını, atıkların geri dönüştürülmesini kapsayan atık tedbire yaklaşımı olarak Etraf, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığı tarafından tanımlanmakta, bu tarif doğrultusunda adımlar atılmaktadır. Kelam konusu tarif, kullandığımız eserlerin tüm hayat döngüsünü dikkate alan bütüncül bir yaklaşıma odaklanmaktadır. Çünkü atıkları azaltmak için atık idaresi altyapısını güzelleştirmeye yönelik siyasetler ve yatırımlar elbette kritik değere sahiptir, lakin bunun yanında atık ile ilintili olumsuz tesirlerin ortadan büsbütün kaldırılması için artan ölçüde atık oluşumuna katkıda bulunan sürdürülemez tüketim ve üretim alışkanlıklarının temel nedenlerinin de ele alınması gerekmektedir.
Nitekim, Birleşmiş Milletler Etraf Programı (UNEP) tarafından yapılan son araştırmalar, sürdürülebilir tüketim ve üretim siyasetlerinin birçoklarının global seviyede son tüketicilere yönelik düzenlemeler yoluyla sağlanma eğiliminde olduğunu bu nedenle hudutlu bir tesire sahip olduğunu ortaya koymaktadır. İşte bu noktada gezegenimizin karşı karşıya olduğu sorunlarının en aza indirilebilmesi için başta emisyonların azaltılması olmak üzere pek çok siyasette sıfır atık uygulamalarının arttığına rastlamak mümkündür.
Atık Dalının Sürdürülebilir Olmayan Temelleri
Dünya’nın her yıl 2 milyar tondan fazla evsel katı atık ürettiği ve bu sayının 2050 yılına kadar 3,40 milyar tona çıkması beklenmekte olup, Birleşmiş Milletlere nazaran kelam konusu atıkların yüzde 45’i berbat olarak nitelendirilebilecek bir formda yönetilmekte, makus yönetilen atıklar da ziyanlı kimyasallar ile sera gazı emisyonlarına neden olmaktadırlar.
Prof. Dr. Mehmet Emin Birpınar Plastik atıklara baktığımızda 1950’lerde 2 milyon ton olan global plastik üretiminin, OECD bilgilerine nazaran günümüzde yıllık 430 milyon metrik tonun üzerine çıktığı ve bu süratli büyümenin devam etmesinin beklendiği söz edilmektedir. Kelam konusu plastiklerin yüzde 90’ının üretiminde ise fosil yakıtlar kullanılmakta olup, bu atıkların üçte ikisinden fazlasının kısa müddette atık haline gelen kısa ömürlü eserler ile tek kullanımlık plastikler olduğu belirtilmektedir. Gidişatın motamot devam etmesi halinde ise 2060 yılına kadar plastik üretiminin üç kata çıkacağı da tekrar OECD tarafından dikkat çekilen bir başka konudur. Öte yandan yapılan araştırmalarda her yıl 12 milyon ton plastiğin okyanuslara atıldığı iddia edilmektedir. Tüm bu çevresel aksiliklerine rağmen bugüne kadar üretilen plastik atığın epeyce az bir kısmının geri dönüştürülmesi başarılmış; geri kalan kısmı ise yakılmış, sistemli çöp depolama alanlarına atılmış yahut etrafa salınmıştır.
Atık bağlamında besin temasına odaklandığımızda ise her yıl yaklaşık 931 milyon ton besinin israf edildiği hesaplanmaktadır. UNEP tarafından 2021 yılında yayınlanan Besin İsrafı Endeksi Raporu’nun bilgilerine nazaran, 2019 yılında yaklaşık 931 milyon ton besin atığının ortaya çıktığı ve bunun kaynağının yüzde 61 oranında konutlardan, yüzde 26 oranında besin hizmetlerinden ve yüzde 13 kadarının ise perakende dalından olduğu ortaya konulmuştur. Ortaya konulan bu sayılara ilaveten toplam global besin üretiminin yüzde 17’sinin israf edildiği bulgusu da dikkate alınması gereken bir öteki konu olarak ortaya konulmaktadır. Haneler tarafından tüketilmeyen ve israf olarak nitelendirilebilecek değerli ölçüde besin üretilmesi, çevresel, toplumsal ve ekonomik olarak değerli olumsuz tesirlere sahiptir. Araştırmalara nazaran, tüketilmeyen besinlerle ilişkilendirilen emisyonların toplam global sera gazı emisyonlarının yüzde 8 ila 10’u oranında olduğu varsayım edilmektedir. Velhasıl atıkların hakikat bir biçimde idaresine ait kâfi olmayan siyasetler gezegenimize farklı açılardan ziyan vermektedir.
Bu bağlamda iklim değişikliğiyle ve başka sorunlarla çaba etmek için başvurulan siyasetlerden elde edebileceğimiz etkiyi artırmak bakımından sıfır atık ve döngüsel iktisat münasebetini de ortaya koymamız fayda sağlayacaktır. Daha evvel de söz edildiği üzere sıfır atık, atık idaresinde atık oluşumunu ortadan kaldırmayı ve kaynak tüketimini en aza indirmeyi amaçlayan bir paradigma değişimini temsil etmekte, eserlerin tüm hayat döngüsünü dikkate alan kapsamlı bir yaklaşım izlemektedir. Bu kapsamda sıfır atık siyasetleri, atıkların ortaya çıkmalarının önlenmesini öncelikli maksat belirleyerek, atık azaltımı için bir çerçeve sunmayı amaçlamaktadır.
Döngüsel iktisat ise, materyalleri ve kaynakları mümkün olduğu kadar uzun mühlet kullanımda tutmayı amaçlayan ekonomik bir model olarak tanımlanabilmektedir. Tekrar kullanılabilen, onarılabilen yahut geri dönüştürülebilen eserlerin dizaynını teşvik ederek al-kullan-at üzere doğrusal bir yaklaşımdan döngüsel bir yapıya geçilmesini ve böylelikle atık oluşumunun en aza indirilmesini öngörmektedir. Bu sebeple de sıfır atık siyasetleri ve döngüsel iktisat ortasındaki bağlantı, iklim değişikliği çerçevesinde gerekli olan maksatlara ulaşmanın ayrılmaz bir kesimi olarak siyaset bileşimlerinde konumlandırılmalıdır. Sıfır atık uygulamalarını döngüsel iktisat çerçevesine entegre ederek, sera gazı emisyonlarını tesirli bir biçimde azaltmak, kaynakları korumak, sürdürülebilir üretimi teşvik etmek ve üretici ile tüketicilerin davranışlarında tabiat dostu bir değişikliği sağlamak mümkündür.
SIFIR ATIK İLE İKLİM DEĞİŞİKLİĞİYLE GAYRET MÜMKÜN
Sıfır atık siyasetlerinin pek çok farklı alanda iklim değişikliğine olumlu yansımaları bulunmaktadır. Besin israfı boyutuna baktığımızda, yüksek gelirli ekonomilerde besinlerin yüzde 35’e kadarının tüketiciler tarafından israf edildiği varsayımına dayanan bir akademik çalışmada 2050 yılına kadar besin atıklarının yüzde 50’sinin azaltılması durumunda önlenen emisyonların 26,2 Gigaton CO2’ye eşit olabileceği bulgusuna erişilmiştir. Ayrıyeten bu atıkların önlenmesi sayesinde artan tüketimin neden olduğu tarım yerlerinin verimsizleşmesi üzere sorunların de önüne geçilebileceği, bu tedbir sayesinde de önemli bir emisyon azaltımı sağlanabileceği kıymetlendirilmektedir. Bir diğer çalışmada ise besin atıklarına yönelik gayretlerin önlenen besin atığı tonu başına 0,8 ila 4,4 ton CO2e ölçüsünde bir emisyon azaltımını sağlayabileceği, daha kapsamlı bir stratejiyle global sera gazı emisyonlarının yüzde 2 ila 5’i oranında düşürülebileceği hesaplanmıştır.
Plastik atıklara yönelik alınacak önlemler ile UNEP, ülkelerin tekrar doldurulabilir şişe sistemleri yahut depozito programları üzere yine kullanım seçeneklerini teşvik etmesinin 2040 yılına kadar plastik atığı yüzde 30 oranında azaltabileceği bulgusunu kamuoyuyla paylaşmıştır. Geri dönüşümün daha istikrarlı ve karlı bir teşebbüs haline getirilmesinin ehemmiyetine de vurgu yapan kuruluş, fosil yakıt sübvansiyonlarının kaldırılması halinde ek bir yüzde 20 azaltımın sağlanabileceğini, plastik paket ve poşetler üzere eserlerin kompostlanabilir gereçlerle ikame edilmesi durumunda ise ek olarak yüzde 17 oranında daha plastik kirliliğinin düşürülebileceğinin altını çizmektedir.
Sıfır atık siyasetlerinin bir öteki faydası ise metan emisyonlarının azaltılması sayesinde gerçekleşmektedir. Metan, sanayi öncesi devrandan bu yana ısınmanın yaklaşık yüzde 30’undan sorumlu olan son derece güçlü bir sera gazı olarak tanımlanabilmektedir. İnsan kaynaklı metan emisyonlarının ise birçok fosil yakıtlar, atık ve tarım olmak üzere üç kesimden kaynaklanmaktadır. Atık bölümünde, çöp depolama alanları ve atık su, emisyonların yaklaşık yüzde 20’sine sebep olmaktadır. Bahse husus çöp depolama alanları, bir sefer kapatıldıktan sonra içinde oksijen tutmayacak formda tasarlanmıştır. Bu durumda, artık yiyecek ve benzeri atıklar ile biyolojik olarak parçalanabilir malzemeler oksijen yokluğunda ayrışmakta, bunun sonucunda da CO2’den 25 kat daha güçlü olan metan ortaya çıkmaktadır. Birleşmiş Milletler, metan emisyonlarının süratle azaltılmasının, gezegenin iklim değişikliğini yavaşlatmak için sahip olduğu en uygun, en süratli talih olduğunu kıymetlendirmektedir. Hasebiyle, nizamlı çöp depolama sistemleri aracılığıyla metan emisyonlarının azaltılması, iklim değişikliğiyle gayret için değerli bir siyaset olarak görülmektedir. Gerçekten, İklim ve Pak Hava Koalisyonu (CCAC) ve UNEP tarafından yayınlanan Global Metan Değerlendirmesi, insan kaynaklı metan emisyonlarının bu on yılda yüzde 45’e kadar azaltılabileceğini göstermekte, bu cins azaltımların, 2045 yılına kadar yaklaşık 0,3°C’lik global ısınmayı önleyeceği ve Paris Muahedesi’nin global sıcaklık artışını 1,5°C ile sınırlama maksadıyla dengeli bir yol izlenmesinin mümkün olabileceğini ortaya koymaktadır.
Sıfır atık siyasetlerinin sunduğu en büyük faydalardan bir tanesi de yeni eserler üretebilmek için geri dönüştürülmüş gereçler kullandığımızda tasarruf ettiğimiz güç olarak ortaya çıkmaktadır. Yeni eserlerin üretim süreçlerinde geri dönüştürülebilir unsurlardan yararlanarak üretim gerçekleştirmekten yüzde 30 ila 90 ortasında daha az güç gerektirebilmektedir. Başka taraftan, nizamlı çöp depolama ve yakma üzere klâsik atık idaresi uygulamaları güç ağır olmaları sebebiyle kıymetli ölçüde emisyona neden olmaktadır. Bu kapsamda, besin artıkları çöp alanlarına gönderilmek yerine ayrıştırılıp işlendiklerinde, yeni besinler yetiştirmek için kompost üretebilmek ve toprağın atmosferden CO2 çekmek için karbon yakalama kapasitesini artırabilmek mümkün hale gelmekte, biyogaz kullanımı yoluyla güç geri kazanımı sunabilmektedirler. Ayrıyeten günümüzde besin sistemleri önemli verimsizlikler barındırmaktadırlar. Bunlardan bir tanesi de besin eserlerinin tüketiciye dahi ulaşmadan evvel nakliyat etabında önemli bir emisyona neden olmalıdır. Besin atıklarının önüne geçilmesi sayesinde bu bağlamda da emisyonların azaltılmasının mümkün olacağı kıymetlendirilmektedir.
UNEP tarafından gerçekleştirilen tahlillere nazaran, sıfır atık stratejileri sayesine global atık emisyonlarının yıllık yüzde 84 oranında azaltılabileceği öngörülmektedir. Bahse bahis siyasetler muvaffakiyetle hayata geçirilebilirse, ortaya çıkacak tablonu yıllık 300 milyon aracın yollardan çekilmesine muadil bir tesir yaratacağı kıymetlendirilmektedir. Bir öteki dikkat cazibeli konu ise global atık üretiminin öbür tüm çevresel kirleticilerden daha süratli artmasıdır. Bu nedenle, atık kesiminde atılacak adımların, sera gazı emisyonlarının azaltılmasında mevcut öngörülerin çok ötesinde bir tesire sahip olabilme niteliğine haiz olduğu düşünülmektedir. Memleketler arası Katı Atık Derneği, bertaraf, geri dönüşüm, kompostlama ve arıtma dahil olmak üzere tüm atık idaresi aksiyonları dikkate alındığında, atık dalının global olarak sera gazı emisyonlarının yüzde 10 ila 15’ini azaltabileceğini iddia etmektedir. Bunlara ilaveten atık üretimini azaltmaya yönelik döngüsel iktisat çerçevesinde hayata geçirilen hareketler de dikkate alındığında bölümün, global emisyonların yüzde 20’sine kadarını azaltabileceği kıymetlendirilmektedir.
DÜNYADA SIFIR ATIK SİYASETLERİ TÜRKİYE’NİN ÖNCÜLÜĞÜNDE GELİŞİYOR
2017 yılında, Sayın Emine Erdoğan’ın himayesinde Etraf, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığınca başlatılan Sıfır Atık Projesi kapsamında bugüne kadar 19 milyon şahsa sıfır atık eğitimi verilmiş, bu bağlamda kamuoyunun hususa ait şuurunun artırılması amaçlanmıştır. Bu mühlet zarfında plastik poşet kullanımı yüzde 62,5 azaltılırken, 31 bin 500 ton sera gazı salımı engellenmiş, 164 bin bina ve yerleşke Sıfır Atık İdare Sistemine geçirilmiştir. Öte yandan, 572 milyon metreküp su tasarrufu sağlanmış, 180 bin ton deniz çöpü toplanmıştır. 2002’de yüzde 1 olan geri kazanım oranı, 2022’de yüzde 27’ye yükselmiş olup, bu oranın 2023 yılında yüzde 35’e çıkarılması hedeflenmektedir. Faydaları sırf saydıklarımızla kalmayan sıfır atık siyasetlerine ülkemiz iktisadına yararları açısından baktığımızda ise “Sıfır Atık Hareketi” ile 62,2 milyar liralık ekonomik çıkar sağlandığı görülmektedir.
Türkiye’nin bu alandaki muvaffakiyetinin ve deneyimlerinin tüm dünyanın karşı karşıya olduğu krizlere yönelik siyasetlere bir örnek niteliğinde olması sebebiyle Türkiye’nin teklifiyle, Birleşmiş Milletler Genel Şurası, 14 Aralık 2022’de, 30 Mart tarihini her yıl kutlanacak Memleketler arası Sıfır Atık Günü olarak ilan eden kararı kabul etmiştir. Milletlerarası Sıfır Atık Günü, sürdürülebilir üretim ve tüketim alışkanlıklarını teşvik etmeyi ve sıfır atık projelerinin 2030 Sürdürülebilir Kalkınma Gündemini nasıl hızlandırdığına dair farkındalığı artırmayı amaçlamaktadır.
Öte yandan, Türkiye’nin Paris Mutabakatına taraf olduktan sonra sıfır atık siyasetleri bağlamında pek çok adım attığını vurgulamak gerekmektedir. Bu çerçevede en değerli ticaret partnerlerimizden olan Avrupa Birliği (AB) ile de ikili bağlarımız çerçevesinde Avrupa Yeşil Mutabakatı’na (AYM) ahenk sağlanması noktasında döngüsel iktisat kapsamında sıfır atık ile ilintili çalışmaların da kıymetli bir yeri bulunmaktadır. Ülkemizin hazırlamış olduğu AYM Hareket Planı kapsamında belirlenen dokuz ana başlıktan biri “Yeşil ve Döngüsel Bir Ekonomi” olarak belirlenmiş, başlık altında bilhassa atık su ile atık idaresi çerçevesinde adımların atılması planlanmıştır. Öte yandan bir başka başlık olan “Sürdürülebilir Tarım” çerçevesinde ise besin ve ziraî üretimde atıklar ile artıkların geri dönüşümlerinin sağlanmasına yönelik çalışmaların gerçekleştirilmesi hedeflenmektedir. Aksiyon Planını takip eden süreçte “Atık Getirme Merkezlerinin Kurulması ve İşletilmesi ile Sıfır Atık Uygulamalarına Ait Tarz ve Esaslar” yayınlanmış, 2022 yılında Orta ve Uzun Vadeli Programa sıfır atık dahil edilmiş, “Atık toplayıcıları genelgesi“ yayımlanmıştır. Türkiye’nin bu alanda atacağı örnek adımların devamı da gelecektir.
Değindiğimiz üzere sıfır atığın ve döngüsel iktisadın iklim değişikliği çerçevesindeki kritik rollerinin daha net anlaşılması sayesinde atılacak kararlı adımlarla, israfın geçmişte kaldığı bir dünya yaratabilmek ve gelecek jenerasyonlar için sürdürülebilir ve güçlü bir gelecek inşa edebilmek mümkün gözükmektedir. Bu bağlamda bilhassa 2053 net sıfır amacına yönelik adımlarımızı atarken iklimi ve biyoçeşitliliği koruyan, hava kirliliğini engelleyen ve etrafa hassas olan bir ekonomik yapı inşa edebilmeyi başarmamız bizim ellerimizdedir.
