İklim değişikliği, günümüzde artık tüm ülkelerin kalkınma süreçleri üzerinde derin tesirlere sahip bir pozisyona gelmiştir. Son periyotta çok hava olaylarına, fırtına, sel, taşkın yahut yangın haberlerine daha sıkça şahit olmaktayız. Üstelik geçmişte nadiren rastladığımız bu gelişmeler, son devirde neredeyse her gün karşımıza çıkan bir gündem hususu niteliği kazanmıştır. Bu çerçevede iklim değişikliğinin tesirlerinin hali hazırda global ölçekte hissedildiğini, gelişmekte olan ülkelerdeki en savunmasız toplumların ise bu durumdan en fazla etkilenenler olduklarını söylemek yanlış olmamaktadır.
Tarım, su, sıhhat ve altyapı üzere kalkınma için hayati kesimler, değişen iklimin yarattığı olumsuz tesirleri derinden yaşamaktadırlar. Besin güvenliği, su kaynakları, insan sıhhati ve altyapı bütünlüğü üzerindeki yıkıcı tesirler, iklim değişikliğiyle gayret etmek ve ahenk sağlamak için acil ve kapsamlı bir aksiyonun gerektiğini giderek daha da açık bir halde ortaya koymaktadır. Üstelik bu bağlamda yapılacak yatırım planlamalarına güçlü finansman dayanaklarının de sağlanmasına yönelik çerçevelerin çizilmesi elzemdir.
Bu sebeple iklim değişikliğinin olumsuz tesirlerini kalkınma süreçlerinde en yakından görebildiğimiz birkaç kesime değinmek ve global seviyede kalkınma ve iklim finansmanı bağlamındaki en yeni gelişmelere yer vermek yarar sağlayacaktır.
İklim Riski Altında Kritik Kesimleri Yönetmek
İklim değişikliğinin getirdiği riskler her bölümü tıpkı ölçüde ve tıpkı biçimde etkilememekle birlikte ekonomik faaliyetlerin kesimler ortası ilintili yapısı sebebiyle neredeyse tüm dallara sirayet etmektedir. Bu sebeple bu makalede ele alınmakta olan bölümlerin, mevzunun çok kısıtlı bir kısmını teşkil ettiği unutulmamalıdır. Bu bakımdan bu makale ile okuyuculara mevzunun ehemmiyeti açısından ufuk açıcı olunması amaçlanmaktadır.
İklim değişikliği denildiğinde birinci akla gelen dallardan olan tarım, gelişmekte olan ekonomiler için hayati bir niteliğe haiz olup iklim değişikliğinin tesirlerine karşı hayli hassastır. Çünkü, sıcaklık ve yağış nizamındaki değişiklikler ile çok hava olayları, eser randımanlarını olumsuz etkilemekte, besin güvenliği için önemli tehditler oluşturmaktadır. Bu da yüksek besin fiyatlarına, beslenme bozukluklarına, açlığa ve ileriki evrelerde kıtlığa yol açabilmektedir. Dünya Bankası datalarına nazaran, iklim değişikliğinin 2030 yılına kadar ek 100 milyon insanı çok yoksulluğa sürükleyeceği bulgusuna erişilmiş ve bu durumun en önemli nedeni olarak iklim değişikliğinin tarım kesimi üzerindeki tesirleri gösterilmiştir.
Gelişmekte olan ülkelerdeki en fakir ve savunmasız kısımlar, besin güvensizliğinden en çok etkilenen küme olmakta ve yükselen besin fiyatlarına karşı muhtaçlık duyabilecekleri kaynaklara erişmekten mahrum durumdadırlar. Üstelik mevzu sadece besin sistemleri çerçevesinde değil, göç hareketleri ve sosyoekonomik değişiklikler bağlamında da değer arz etmektedir. 2019 yılında Doğu Afrika’da yaşanan kuraklık ve hava şartları sonucunda hasatlarda yaşanan başarısızlık, milyonlarca insan göç etmesine neden olmuş, açlık ve sosyoekonomik sarsıntılar yaşanmasına yol açmıştır. Hasebiyle bilhassa gelişmekte olan ülkelerde yaşanan bu üzere durumlar değindiğimiz kırılganlığı ve kalkınma bağlamında yaşanan zorluğu açıkça göstermektedir.
İklim kaynaklı çok sıcak dalgalarının bölümdeki tesirlerine ait olarak önde gelen reasürans şirketlerinden olan Swiss Re bilgilerine nazaran, sigorta şirketleri tarafından kuraklıktan kaynaklanan mahsul kıtlığı yahut denetim edilemeyen yangının mülklere verdiği hasar üzere ısıya bağlı felaketlere ödenen ölçü, son beş yılda 46,4 milyar dolara ulaşmış durumdadır. Bu ölçünün evvelki beş yılda toplam 29,4 milyar dolar olduğu düşünüldüğünde, sigorta kesiminin de iklim kaynaklı riskler dolaysıyla önemli bir ekonomik tehditle karşı karşıya olduğunu söylemek mümkün gözükmektedir.
Bir başka kıymetli bölüm su kaynaklarının idaresiyle ilintilidir. İklim değişikliği, global su kaynakları üzerindeki baskıyı artırmakta ve tarım, sanayi ve halk sıhhati üzere alanlarda tesirler yaratmaktadır. Kuraklıklar, sel, taşkın ve deniz düzeylerinin yükselmesi, su erişimini ve idaresini zorlaştırmakta ve bilhassa gelişmekte olan ülkeleri olumsuz etkilemektedir. Kuraklık ve orman yangınları, bitki örtüsünün ve ağaç örtüsünün yok olmasına yol açmakta, bu durum da toprak erozyonunu şiddetlendirmektedir. Bunun sonucunda ise yeraltı suyunun beslenmesini azaltarak su kıtlığı ve besin güvensizliği yaşanması riski artmaktadır. Öte yandan talep taraflı bakıldığında artan su talebi; güç ağır su pompalama, suyu taşıma ve arıtma muhtaçlığını artırmaktadır. Bu talepteki aşırılıklar yahut dengesizlikle su güvenliği tehdidi yaratabilmektedir.
Afrika’nın çeşitli bölgelerinde yaşanan kuraklıklar, tarım üretimini engellemekte ve besin güvenliği ile ekonomik istikrarı olumsuz etkilemektedir. Bu noktada elbet adil su erişimi ve sürdürülebilir su idaresi uygulamaları, değişen iklim karşısında dirençlilik oluşturmak için değerli pozisyona gelmektedir. Mevzu ayrıyeten iklim değişikliğinin tesirlerinin artmasına paralel, hudut aşan su siyasetleri bağlamında ülkelerin dış siyasetlerinde da bu alana daha fazla yoğunlaşmalarını gerektirecek ögeler barındırmaktadır. Çünkü su kaynaklarının idaresi giderek zorlaşırken, birden fazla ülke ortasında konumlanan mevcut su kaynaklarının kıyıdaş ülkeler ortasındaki hakkaniyetli paylaşımı memleketler arası mecrada daha hassas bir mevzu halini alacaktır.
İklim değişikliği yalnızca bir etraf krizi değil birebir vakitte halk sıhhatine yönelik de önemli bir tehdittir. Yükselen sıcaklıklar, ısı çarpması riski, dehidrasyon ve sıcaklık artışıyla bağlantılı hastalıkları, yağış nizamındaki değişiklikler ise kolera ve tifo üzere su kaynaklı hastalıkları artırabilmektedir. İklim değişikliği, sivrisinekler ve kene üzere hastalık taşıyan böceklerin yayılmasına da neden olmaktadır. Dünya Sıhhat Örgütü’ne nazaran, iklim değişikliğinin 2030-2050 yılları ortasında yılda 250.000 ek hayat kaybına neden olması beklenmekte olup, bunun temel nedenleri olarak beslenme bozuklukları, sıtma, ishal ve ısı gerilimi sayılmaktadır. Isı dalgaları, sel felaketleri ve kuraklıklar üzere çok hava olayları artan mevt oranlarına ve hastalıkların yayılmasına katkıda bulunmaktadır.
2021 yılında Hindistan ve Pakistan’da yaşanan ölümcül ısı dalgası üzere durumlar, iklim değişikliği tarafından tetiklenen sıcaklık artışının tesirlerinin hangi düzeylere varabileceğine dair tartışmaları daha da artırmıştır. İnsan sıhhatini korumak, ahenk tedbirlerini hayata geçirmek ve aktif hastalık izleme sistemleri oluşturmak için acil aksiyonlar gerekmektedir. Öte yandan sıcaklık artışları özelikle açık havada çalışan kısımlar için de bir tehdit haline gelmekte, ısıya maruz kalma nedeniyle mevt, yaralanma, hastalık ve verimliliğin azalması üzere sonuçlar ortaya çıkmaktadır. Kanada’nın British Columbia eyaleti özelinde gerçekleştirilen bir araştırmaya nazaran, 2021 yılında meydana gelen bir sıcak hava dalgasının, tazminat ödenmesini gerektiren işyeri yaralanmalarını evvelki üç yıllık ortalamaya nazaran yüzde 180 arttırdığı ortaya konulmuştur. Bu yanıyla iklim değişikliğinin önümüzdeki devirde kamu sıhhati açısından bilhassa ekonomik faaliyetlerin yürütülmesiyle ve işgücü piyasasıyla ilgili pek çok düzenlemeye de yol açacağını söylemek mümkün gözükmektedir.
İklim değişikliği; ulaşım, bağlantı ağları üzere altyapıyı etkileyen, sel, toprak kayması ve deniz düzeyinin yükselmesi üzere çok hava olaylarının sıklığını ve şiddetini artırmaktadır. Bu durum, yollar, köprüler ve temel altyapıyı hasar vererek ulaşımı ve temel hizmetlere erişimi engelleyebilmektedir. Örneğin, 2019 yılında Mozambik, Zimbabve ve Malavi’yi etkileyen İdai Kasırgası, bu ülkelerdeki altyapıya çok önemli ziyan vermiş ve milyonlarca insanı su ve sanitasyon üzere temel hizmetlere erişimden yoksun bırakmıştır. Kalkınma kademelerinde hali hazırda geride olan bu ülkelerin mevcut kalkınma finansmanı mimarisinde hayli kısıtlı kaynaklara erişebildiği bilinmektedir. Münasebetiyle bu ülkeler için bu afetin kestirimi maddi hasarının milyarlarca dolar olduğu göz önüne alındığında, iklim kaynaklı bu felaketin kalkınmanın finansmanı bağlamında da hayli yaralayıcı olduğunu kıymetlendirmek mümkündür.
Prof. Dr. Mehmet Emin Birpınar Bu üzere olaylar, gelişmekte olan ülkelerin karşı karşıya kaldıkları savunmasızlığı ve kırılganlığı göstermektedir. Bu afetlerin finansal tesirleri milyarlarca dolarlık kayıplara neden olmaktadır. İklim açısından sağlam altyapıya, afetlere hazırlıklı olmaya ve erken ihtar sistemlerine yatırım yapmak, sürdürülebilir kalkınmayı sağlamak ve toplulukları iklim değişikliğinin tesirlerinden korumak için hayati ehemmiyete sahiptir.
Yeni Global Finans Mimarisinden Ne Beklemeliyiz?
Gelişmekte olan ülkelerin iklim değişikliği karşısında düştüğü bu durum mevcut finansal mimarinin eksiklikleri de göz önüne alındığında bu ülkeleri daha da güç bir pozisyona sürüklemektedir. Halihazırda gelişmekte olan ülkeler finansman mimarisi altında hibe ve imtiyazlı kredilere erişmekte sorun yaşamaktadırlar. Ayrıyeten kurumsal kapasite yetersizliği hasebiyle fonlanabilir proje üretmek ve hayata geçirmek konusunda da dertler yaşamaktadırlar. Bununla birlikte global seviyede artan faiz oranları da bu gidişata yardımcı olmamakta, bilakis yüksek borç seviyesine sahip bu ülkeleri önümüzdeki süreçte içinden çıkılması çok sıkıntı bir sarmala sürüklemektedir.
Bu kapsamda tahlile yönelik atılan değerli bir adım, Bridgetown Girişimi’dir. Barbados Başbakanı Mia Mottley tarafından 2022 Birleşmiş Milletler (BM) İklim Değişikliği Konferansı’nda (COP27) başlatılan Bridgetown Teşebbüsü, iklim ve kalkınma krizlerine daha uygun bir halde karşılık verebilmek için global finansal sistemin ıslahatını talep etmektedir. Teşebbüsün teklifleri ortasında, iklim değişikliğinden orantısız halde etkilenen ülkelere takviye sağlamak için yeni bir kayıp ve ziyan (loss and damage) fonu oluşturulması, iklim felaketleri durumunda ülkelerin borç ödemelerini süreksiz olarak askıya almasına müsaade veren doğal afet unsuru konusunun tüm kredi mutabakatlarına dahil edilmesi ve gelişmekte olan ülkelerin iklimle uyumlu altyapı ve ahenk tedbirlerine yatırım yapmalarını kolaylaştıracak daha fazla hibe ve imtiyazlı finansman sağlanması bulunmaktadır.
Bu teşebbüsü takiben Paris’te gerçekleştirilen Yeni Global Finans Paktı Doruğu de bu doğrultuda iklim değişikliğiyle gayrette kıymetli bir kilometre taşı olarak nitelendirilebilmektedir. Haziran 2023 tarihinde düzenlenen Tepe, Bridgetown Teşebbüsü’nün ivmesini sürdürmek ismine bir fırsat olmuştur.
100’den fazla ülkenin temsilcisinin katıldığı tepe, finansal kaynakları tesirli bir formda harekete geçirme aciliyetini vurgulamıştır. Tıpkı vakitte iklim değişikliği, kalkınma ve finansal sistemler ortasındaki irtibatları ele alma fırsatı sağlamıştır.
Zirvenin değerli sonuçlarından biri, gelişmekte olan ülkelerin iklim değişikliğine ahenk sağlamalarına yardımcı olmak sağlanacak kaynakları artırma taahhüdüdür. Bu, mevcut seviyedeki finansmanın yetersizliği göz önünde bulundurulduğunda yanlışsız istikamette atılmış olumlu bir niyet beyanıdır. Tepe birebir vakitte global finansal sistemin iklim krizine daha hassas hale getirilmesi gerektiğini de tartışmıştır. Bu, gelişmekte olan ülkelere daha fazla hibe ve imtiyazlı finansman sağlanması ve iklim değişikliği kaynaklı kayıp ve ziyanla başa çıkmak için yeni düzeneklerin oluşturulması üzere bahisleri içermektedir.
Yeni Global Finans Paktı Tepesi ve Bridgetown Teşebbüsü, global finans mimarisinin geliştirilmesi için değerli bir ilerlemeye işaret etmektedir. Lakin, daha fazlasının yapılması gerektiği açıktır.
COP-28’de Gözü pek Hareketler Görmenin Vakti Geldi
Bu sene Birleşik Arap Emirlikleri’nin Dubai kentinde gerçekleştirilecek olan BM İklim Doruğu 28. Taraflar Konferansı (COP28) bu gayelere ulaşılması için ülkelerin ne kadar istekli olduğunu gösterecektir. Çünkü bu sene gündemdeki hususlar ortasında gelişmiş ülkelerin gelişmekte olan ülkelere sağlayacakları yıllık 100 milyar dolar taahhüdündeki son durum, bu ölçünün üzerinde bir düzeyde belirlenecek yeni iklim finansman gayesi, ahenk finansmanının artırılması, çok taraflı kalkınma bankalarının ıslahata tabi tutulması ve kayıp ve ziyan fonunun fonksiyonel kılınması bulunmaktadır.
Dünyanın en varlıklı ülkeleri kendilerinden beklenildiği üzere taahhütlerini yerine getirmeli, bu taahhütleri geliştirmeli ve gelişmekte olan ülkelerin muhtaçlık duydukları finansmanı sağlayarak bu ülkelerin iklim dirençliliklerini artırmaları ve sürdürülebilir kalkınma yolundan sapmamalarını sağlamalıdırlar. Bununla birlikte, gelişmekte olan ülkelerin iklim değişikliğinin tesirlerine ahenk sağlamaları için kâfi kaynakların ayrılmasını sağlamak için gayretleri hayli artırmak da gerekmektedir. Fakat tüm bunların ötesinde bilhassa jeopolitik gelişmelerin ülkelerin iklim finansmanına hisse ayırma konusunda çekimser kalmalarına neden olduğu böylesi bir periyotta, gelişmiş ülkelerin öncü rol üstlenerek iklim değişikliğiyle uğraşta gelişmekte olan ülkelerin yanlarında olduklarını göstermeleri gerekmektedir.
İklim değişikliği, çabucak müdahale edilmesi gereken global bir krizdir ve dünya genelinde kalkınma sürecini yine şekillendirmektedir. Son Yeni Global Finans Paktı Doruğu, finansal dayanağa olan global toplumun farkındalığını göstermektedir. Buna rağmen jeopolitik tansiyonların iklim finansmanını tekrar yapılandırma uğraşlarına gölge düşürmemesi gerekmektedir. Çünkü iklim değişikliğiyle bugün ilgilenmezsek, gelecek jenerasyonlar için en az savaşlar kadar derin tesirleri olacaktır. Sürdürülebilir bir gelecek ve güçlü bir dünya sağlamak için acil, işbirlikçi ve kararlı bir halde harekete geçmek tüm ülkelerin ortak sorumluluğudur.
